جواب دوم:

1. جهل و ناآگاهی:

  1. به نیازهای اساسی انسان؛ از جمله نیازهای جسمی و روحی

  2. به ویژگی‌های روحی انسان و نشناختن نقاط ضعف و قوت انسان

‍  3. به عمل و عکس‌العملهای انسان در شرایط مختلف با توجه به استعدادها

  4. از مقتضیات و متغیرهایی که به وسیله‌ی عوامل خارجی پیش می‌آید.

چون خدا به تمام زوایای انسان آگاهی داشته و نیازهای او را می‌داند، قوانین را به صورت دقیق و بنا بر مصالح انسان تشریع می‌کند.

2. تغییر سمت و سوی منافع:

انسان با توجه به منافع خویش، رفتارش را تنظیم و گاه تغییر می‌دهد. از آنجا که خدا بی‌نیاز است، تغییر در رفتار او معنا ندارد تا در پی منافع جدید باشد.

3. ضعف و ناتوانی:

انجام هر کار نیازمند توانایی خاص است، شخص در صورت ناتوانی تغییر رفتار می‌دهد، ولی خداوند قادر مطلق و بر هر کاری تواناست، پس تغییر رفتار در او معنا ندارد.

8. دنیوی بودن سنت‌ها

الف) سنن الهی قابل بررسی و تحلیل علمی می‌باشند.

نسبت این سنت‌ها به خداوند، آنها را غیر قابل فهم و تحلیل نمی‌کند.

هنگام نیافتن توجیه مناسب، برای فرار از پاسخ  نمی‌توان آن را به خدا نسبت داد.

تفسیر سنت‌های تاریخ بر مبنای الهی بودن، به معنای تفسیر الهی تاریخ است، نه تفسیری که مسیحیان می‌کنند.

قرآن الهی بودن سنتها را به جای علت و معلول قرار نمی‌دهد، بلکه آنها را ناشی از حکمت و مشیت الهی در تدبیر جهان هستی می‌داند.

سنت‌های الهی، مجاری اراده خداوند در نظام هستی می‌باشند. بنابراین حوادث و نقش انسانی در آن قابل بررسی است و می‌توان با مطالعه‌ی عوامل حوادث از بروز وقایع جلوگیری نمود. 

ب) سنتها مربوط به دنیا و برای هدایت انسانهاست.

با توجه به فردی بودن مسائل در آخرت، سنن اجتماعی در آخرت معنا ندارد.

برخی سنتهای الهی در مجازات در آخرت نیز جاری است که ادامه عذاب دنیوی در آخرت است. علت آن:

قابلیت نداشتن دنیا به عنوان ظرف عذاب است.

مثلا جنایتکاری که صدها نفر را کشته، نمی‌تواند صدها بار قصاص شود.

خدا آخرت را ظرفی برای عذاب یا تکمیل نعمت و جزای حسن قرار داده که منافاتی با دنیوی بودن سنتها ندارد.

دنیوی بودن سنن الهی یعنی:

فراگیری سنت: در صورت تحقق شرایط و نبود موانع؛ شامل افراد انجام دهنده‌ی عمل، راضی به عمل، ... می‌شود.

مانند مسافران یک کشتی: رفتار یک فرد می‌تواند موجب هلاکت تمامی مسافران یا نجات همه‌ی آنان شود.

قرآن در ارتباط با اجرایی کردن عدل در جوامع بشری، به نعمتهای معنوی و مادی فراوان بشارت داده است.

خدا اهل ایمانی را که فقط دل به خدا دارند و در راه ایمان مقاومت می‌کنند به نعمتهای دنیایی و اخروی بشارت داده:

إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتی‏ کُنْتُمْ تُوعَدُونَ: فصلت/30

سرنوشت مشترک افراد در عذابها: «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصیبَنَ‏ الَّذینَ‏ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقاب» انفال/25

قرآن در آیات فراوانی به سرنوشت مشترک افراد در مورد عذابها اشاه کرده است.

علامه: «ظلم، گر چه توسط بعضی از اهل ایمان صورت می‌گیرد، لیکن اثر گناه و ظلم این است که تمام  جامعه را فرا می‌گیرد. 

10. معین بودن زمان سنن الهی

الف) آیات مربوط به اجل:

هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ طینٍ ثُمَّ قَضى‏ أَجَلاً وَ أَجَلٌ‏ مُسَمًّى‏ عِنْدَهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُون‏: انعام/2

وَ هُوَ الَّذی یَتَوَفَّاکُمْ بِاللَّیْلِ وَ یَعْلَمُ ما جَرَحْتُمْ بِالنَّهارِ ثُمَّ یَبْعَثُکُمْ فیهِ لِیُقْضى‏ أَجَلٌ مُسَمًّى ثُمَّ إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ ثُمَّ یُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُون‏: انعام/60

ب) آیات مربوط به اجل و مرگ جوامع:

1. اجل و اجل مسمی (مشخص):

وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُون‏: اعراف/34

تذکر الهی: آثار گناه به آخرت اختصاص ندارد، دنیا محل اثرگذاری و تحقق عذاب است ولی به واسطه حکمت به تأخیر می‌افتد.

وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَکَ‏ عَلَیْها مِنْ دَابَّةٍ وَ لکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُون: نحل/61

مراد از دابه: طبرسی؛ مشرکان، ولی با توجه به معنای لغوی و عمومیت «الناس»، مراد تمام مردم و جنبنده‌ها یا انسانهای بی‌گناه است. 

علت تأخیر عذاب در عین تحقق علت آن در دنیا: توجه به مرتکب گناه

تأخیر عذاب و تحقق آن در آخرت بدون توبه اشخاص، برای عذاب بیشتر است.

کَذلِکَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ: قلم/33

إِلاَّ مَنْ‏ تَوَلَّى‏ وَ کَفَرَ (23) فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ (24) غاشیه

مهمترین عامل در تأخیر عذاب، رحمت و حکمت الهی است:

وَ رَبُّکَ‏ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ لَوْ یُؤاخِذُهُمْ بِما کَسَبُوا لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذابَ بَلْ لَهُمْ مَوْعِدٌ لَنْ یَجِدُوا مِنْ دُونِهِ مَوْئِلاً: کهف/58

و پروردگارت، آمرزنده و صاحب رحمت است؛ اگر مى‏خواست آنان را به خاطر اعمالشان مجازات کند، عذاب را هر چه زودتر براى آنها مى‏فرستاد؛ ولى براى آنان موعدى است که هرگز از آن راه فرارى نخواهند داشت!

2. کتاب معلوم و مسطور داشتن جوامع

 وَ ما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ إِلاَّ وَ لَها کِتابٌ مَعْلُومٌ: حجر/4

11. الهی بودن سنت‌ها

الف) سنن حاکم بر جهان دارای هدف خاص می‌باشند، زیرا امور به دست خداست.

حکیم کار لغو نمی‌کند.   پس سنن الهی هدفمند است.

ب) فاعلیت تامه خدا نسبت به سنن حاکم بر جهان، به گونه‌ای است که اسناد آن به غیر خدا صحیح نمی‌باشد.

توضیح الف) نفی جبر تاریخ و کور بودن قوانین است. در مکاتب غیر الهی نفی پروردگار حکیم، موجب توجیه جبر تاریخ می‌گردد.

جبر تاریخ: قوانینی که به صورت طبیعی بر سرنوشت انسان سایه افکنده است.

دیدگاه الهی: خداوند خبیر در رأس عالم هستی قوانینی جهت تکامل انسانی قرار داده، بنابراین عالم بی‌هدف نیست.

«إِنَّا هَدَیْناهُ‏ السَّبیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً»: انسان/3

س: اگر خدا فاعل این سنن است، چرا آن را به غیر خدا نسبت داده است؟ مثلا به پیامبران و گذشتگان

«سُنَّةَ مَنْ‏ قَدْ أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنا وَ لا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْویلا»: اسراء/1

«لا یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ قَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْأَوَّلین‏»: حجر/13

جواب: اضافه سنت به دو اعتبار است: